Alles is informatie

Systemisch fenomenologisch waarnemen in de praktijk

Lieke is een jonge vrouw en schuift wat ongemakkelijk aan bij het gezelschap dat zich verzamelt voor de opstellingenavond. Als ze aan de beurt is vraag ik haar waar ze naar wil kijken. Ze vertelt over haar werk als inspecteur bij een semi-overheidsorganisatie en dat ze steeds meer last heeft van haar grote verantwoordelijkheidsgevoel. Dat put haar de laatste tijd behoorlijk uit en haar plezier in het werk vermindert gestaag. Ze heeft van haar coach gehoord dat het zinvol kan zijn om ‘achterwaarts’ te onderzoeken waar haar patroon van (te)veel verantwoordelijkheid nemen vandaan komt. Via een familieopstelling dus.

Vanuit mijn systemische kennis weet ik dat het thema (te)veel verantwoordelijkheid nemen vaak te maken heeft met ‘plek’ en ‘ordening’. Ik doe nog niks met die informatie, maar neem dit in mijn achterhoofd mee.

Ik vraag Lieke om haar gezin van herkomst op te stellen. De representanten voor moeder en haar twee oudere zussen (met wie ze 9 en 8 jaar scheelt) worden naast elkaar op één lijn gezet, de representant voor vader (die inmiddels overleden is) wordt ver weg gezet, aan de zijkant. Ze vertelt dat vader en moeder al jaren eerder uit elkaar zijn gegroeid doordat hij dronk. Daarna positioneert ze zichzelf tegenover haar moeder en zussen, op een flinke afstand. In het beeld staat Lieke er letterlijk alleen voor. Als ik haar vraag wat ze ervaart op deze plek zegt ze dat het klopt: ze voelt geen aansluiting met de andere gezinsleden, zelfs alsof ze geen deel van uitmaakt van dit gezin.

Het thema ‘plek’ blijft me puzzelen, juist omdat het gezin zo verscheurd lijkt. Ik besluit om eens te kijken wat er gebeurt als de ‘natuurlijke ordening’ van het gezin opgesteld wordt: vader en moeder naast elkaar en de kinderen op volgorde van leeftijd er tegenover. En precies daar gebeurt er iets opvallends: waar ik altijd trefzeker ben in de volgorde van opstellen van een kinderrij, loop ik nu te rommelen. Eerst zet ik de oudste dochter links (voor de kijker) en de jongste (in dit geval Lieke) rechts. De oudste dochter roept meteen dat dit niet klopt en ik wissel op haar appel de representanten van links naar rechts om. Vervolgens zie ik dat mijn eerste ingeving toch juist was en zet ik ze alle drie weer terug…

Door het gewissel ben ik in eerste instantie even van mijn à propos en erger ik me aan mijn klungeligheid. Tot ik me ineens realiseer dat mijn verwarring ook informatie uit het veld kan zijn. Doordat ik ‘ingeplugd’ ben op het gezinssysteem van Lieke, kan ik ook ingezogen raken in een patroon van dit systeem. Er lijkt hier iets te spelen rondom ‘plekverwarring’…

Nu vader en moeder naast elkaar staan, kijkt moeder strak naar boven. Vertrouwend op de bewegingen die ik (fenomenologisch) waarneem, vraag ik of moeder erg gelovig is. Lieke lacht en zegt: ‘Dat ligt er maar aan wat je erg gelovig noemt’. We lachen allebei en ze beaamt dat moeder veel steun haalt uit het geloof. Vader staat er verslagen met afhangende schouders naast en kijkt naar de grond. Ineens komt de vraag in me op waarom hij is begonnen met drinken. Lieke antwoord: ‘Hij heeft een zoon verloren’.

Deze zin bracht opnieuw verwarring bij iedereen, ook bij mij. De (gedissocieerde) formulering was op zijn minst opmerkelijk…

Tijd om de feiten verder te onderzoeken.

Dus vroeg ik of haar vader buiten dit huwelijk nóg een kind had. Nee, dat was niet zo… Het ging om zijn zoon (en dus ook haar broer) uit dít gezin, die was overleden toen hij anderhalf jaar was. Op dat moment ging er een collectief gezucht en gekreun door de ruimte. Het leek alsof de hele opstelling in elkaar zakte. Alsof de opgesloten, gestolde pijn sinds lange tijd weer ruimte kreeg en voelbaar werd.

Met het onderzoek naar de gebeurtenissen kwam het gezinstrauma op tafel. Vincent was het derde kind en vier jaar ouder dan Lieke. Hij was overleden toen hij anderhalf was. Vader had het noodlottige ongeluk niet kunnen verwerken en had zijn toevlucht genomen in de alcohol en moeder klampte zich sindsdien nog meer vast aan het geloof. De zussen hulden zich in stilzwijgen. Lieke was drie jaar na de dood van Vincent geboren maar had toch iets over zijn bestaan opgevangen. Ze had in haar jeugd één keer haar stoute schoenen aangetrokken en naar hem gevraagd bij haar moeder. Het resolute antwoord was dat ze hier nooit meer over mocht praten. Aan dat verbod had ze zich tot vandaag keurig gehouden…

Ik stelde een mannelijke representant voor Vincent op en plaatste hem op zijn plek als derde kind in de rij: na de twee zussen en voor Lieke. Zo kon ze voor het eerst ervaren hoe het was om haar eigen plek als vierde kind aan te nemen. Het was zichtbaar en voelbaar dat Vincent letterlijk de verbindende schakel was tussen haar en haar (veel oudere) zussen. Lieke stond niet meer alleen maar was ineens aangesloten bij de rest.

Door het insluiten van Vincent als derde kind van het gezin, kon Lieke ‘inordenen’ op haar eigen plek in het gezinssysteem. Een plek waar ze zich niet groter hoefde voor te doen dan ze werkelijk was. Ik adviseerde haar om voortaan te zeggen: ‘Ik ben de jongste van vier’, om zo te blijven oefenen met inordenen. En ook om met iemand uit het gezin eens over Vincent te praten. Volgens haar zou haar oudste zus (degene die eerder riep dat de kinderrij niet klopte) daar wel voor open staan.

Precies dit patroon van zichzelf groter maken en zich (over)verantwoordelijk voelen, ontmoette Lieke ook in haar werk. Niet zo gek natuurlijk, aangezien ze haar hele leven tot nu toe op de plek van de derde had doorgebracht. Het werkelijk aannemen van je eigen plek in het familiesysteem is niet voor iedereen een vanzelfsprekendheid, maar het geeft uiteindelijk rust en levensenergie.

Systemisch fenomenologisch waarnemen is je openstellen voor alles wat er op je af komt en wat er door je heen komt. Je neemt de verschijnselen (= fenomenen) waar, zonder er iets aan toe te willen voegen of iets te willen veranderen. Je beschouwt alles als mogelijke informatie over het systeem waar je deelgenoot van bent of waarmee je werkt.

Meer weten?

Systemisch fenomenologisch waarnemen, plek en ordening zijn belangrijke onderwerpen die uitgebreid aan bod komen in de Opleiding Systemisch Leiderschap met Philippe Bailleur en Leanne Steeghs. De derde editie gaat op 7 oktober 2019 van start in Wange (BE). We hopen weer op een mooie mix van Nederlandse en Belgische leiders, managers en teamhoofden en andere leidinggevenden.

Val je niet binnen deze doelgroep? Informeer dan gerust naar onze andere workshops en opleidingen.