Overdracht: voor je het weet, zit je erin

Als leider of leidinggevende kom je soms in een soort ‘ouderfunctie’ ten opzichte van je medewerkers. Dat betekent dat je vroeg of laat te maken krijgt met overdracht van ‘oude gevoelens’ van medewerkers op jou, die eigenlijk te maken hebben met hun eigen ouder-ervaringen van vroeger.

We hebben het hier over allerlei wensen, verwachtingen, verlangens, angsten en vooroordelen van medewerkers, die meegekomen zijn uit hun gezin van herkomst. Dat hele pakket aan zowel positieve als negatieve ervaringen, met alles wat daaraan vast zit, dragen mensen (ook leidinggevenden) met zich mee. Overal waar ze komen, dus ook op het werk! Familiesystemen en organisatiesystemen lopen in die zin voortdurend door elkaar heen. Daarom is het bijzonder waardevol op overdracht en tegenoverdracht te leren herkennen.

Herhalen van een oude relatie in het hier en nu

Negen op de tien keer heeft overdracht te maken met een ouder of een andere belangrijke – vaak hiërarchische – persoon van vroeger, zoals een opvoeder, begeleider, leerkracht, … Daarom wordt overdracht ook wel omschreven als het herhalen van een oude relatie in het hier en nu met en met iemand anders (Weisfelt 1999). Het gaat het dan over iemand waarmee de relatie in het verleden niet (helemaal) bevredigend is verlopen. Het is als het ware nog ‘niet rond’ met die persoon. Stel dat iemand onvoldoende erkenning gekregen heeft van zijn of haar ouders, dan is de kans groot dat hij of zij die zal blijven zoeken bv. in de samenwerkingsrelatie met zijn of haar leidinggevende.

Overdracht ligt op de loer wanneer er bepaalde triggers zijn. Triggers roepen – in eerste instantie op een onbewuste manier – herinneringen op aan een betekenisvolle persoon of situatie van vroeger. En dat gebeurt natuurlijk veelvuldig op de werkvloer. Medewerkers projecteren onbewust van alles op hun leidinggevenden om zo alsnog iets te krijgen wat ze gemist hebben of om iets te bereiken wat eerder niet gelukt is zoals in het voorbeeld hiervoor. In veel gevallen gaat het dus om aandacht, liefde of erkenning van (één van) de ouders. Wanneer een leidinggevende de overdracht van een medewerker niet herkent of niet weet hoe hiermee om te gaan, is de kans is groot dat je samen in een ineffectief patroon terecht komt.

Daarom is het zinvol – en in onze ogen een must voor iedere leidinggevende – om meer zicht te krijgen op je eigen overdrachtspatronen én om je bewust te zijn van de overdracht die je makkelijk oproept bij medewerkers. Zodat je kunt onderscheiden wat hoort bij de huidige situatie en wat niet. Veel conflicten en misverstanden zouden voor minder gedoe zorgen in organisaties, mocht hier meer bewustzijn over bestaan.

Een voorbeeld van overdracht

Tine is een van de stillere mensen in het team. Als ze in een vergadering haar punt wil maken, wordt ze telkens weer onderbroken door collega’s die harder praten en zo de aandacht naar zich toetrekken. De voorzitter van de vergadering grijpt niet in. Tine zakt helemaal weg en eens ze in haar auto stapt, barst ze in huilen uit. Niemand snapt waarom ze zich terugtrekt en Tine zelf snapt evenmin waarom ze telkens weer emotioneel wordt naan aanleiding van zo’n situatie.

Tine heeft niet door dat ze eigenlijk in een oud patroon schiet. Bij haar thuis ging het vroeger ook zo: de kinderen die aan tafel het hardst schreeuwden, kregen de meeste aandacht van haar ouders. Zelf kwam ze er meestal bekaaid vanaf en werd haar nood om gehoord en/of gezien te worden genegeerd. Daar kan ze nu nog soms intens verdrietig van worden.

Terugkijkend op dergelijke situaties realiseert Tine zich, stap voor stap, dat ze in dat soort situaties niet meer bij machte is om op een volwassen manier te reageren, bijvoorbeeld door een procesvoorstel te doen om elkaar eindelijk eens uit te laten praten of om haar collega’s aan te spreken op hun gedrag. Nee, doordat ze in een oud patroon schiet, verlamt ze.

Overdracht kan positief en negatief uitpakken

In positieve zin kan het zijn dat een medewerker het beeld van de ideale ouder op zijn leidinggevende projecteert. Zoals hij zijn vader of moeder graag gezien had. Dit geeft een gevoel van veiligheid, afhankelijkheid, zorg of bewondering. Positieve overdracht kan er ook toe leiden dat medewerkers jou als leider op een voetstuk plaatsen of dat ze zelfs verliefd worden. In dat geval is iemand echt bereid om zich in te zetten voor jou als leidinggevende.

In negatieve zin kunnen medewerkers allerlei gevoelens op hun leidinggevende projecteren vanuit een eerdere onveilige, afwezige, tekortschietende of afwijzende ouder. Dit kunnen gevoelens zijn van angst, boosheid, onveiligheid of eenzaamheid. Negatieve overdracht kan er dan toe leiden dat de relatie tussen leidinggevende en medewerker verslechtert of uit de hand loopt.

Of het nu om positieve of negatieve vormen van overdracht gaat, het is in beide gevallen handig als je in de gaten hebt wanneer een medewerker in de overdracht zit t.a.v. jou.

Herkennen van overdracht

Je kunt als leidinggevende overdracht van medewerkers leren herkennen. Er zijn namelijk verschillende signalen die erop kunnen duiden dat er sprake is van overdracht:

Overdreven emotionele reactie: een medewerker reageert heftiger op jou dan passend is bij de betreffende situatie. De reactie van de medewerker is dan buitenproportioneel.

Regressief gedrag: een medewerker of team is niet meer in staat is om volwassen te reageren of valt terug in oud (kinderlijk) gedrag.

Herhalend gedrag: je blijft steeds dezelfde cirkeltjes draaien met een medewerker. Het gevoel van ‘Daar gaan we weer…’, alsof je blijft hangen in een groef van een langspeelplaat.

We zijn benieuwd welke overdracht van medewerkers jij herkent. Laat het ons weten!

In een volgende blog vertellen we je meer over situaties die overdracht versterken en hoe je hier effectief mee om kunt gaan als leider zonder in ‘tegenoverdracht’ te schieten.

Overdracht en tegenoverdracht zijn leiderschapsthema’s die uitgebreid aan bod komen in de Opleiding Systemisch Leiderschap met Philippe Bailleur en Leanne Steeghs. De tweede editie gaat op 1 oktober 2018 van start. We mikken op een mix van Nederlandse en Belgische leiders en leidinggevenden, vandaar dat er gekozen is voor een   trainingslocatie in Zuid-Nederland.

Bronnen:

Systemisch wijzer- Kennis uit opstellingen die je iedere dag kunt gebruiken, Bakker, S., Steeghs, L. – Thema 2015

Trauma in Organisaties, Bailleur, Ph. – LannooCampus 2017

De tekens verstaan, Hjort, M., Veenbaas, W., Broekhuizen, M., Coerts, J. – Phoenix Opleidingen 2017

Overdracht en tegenoverdracht, Delft van, F. – Boom Lemma Uitgevers 2015